Historia osadnictwa

Teren ziemi krośnieńskiej był penetrowany przez człowieka już w okresie młodszej epoki kamiennej, o czym świadczą liczne znaleziska neolitycznych narzędzi kamiennych. Z tego samego okresu pochodzą znalezione w Wietrznie wyroby z obsydianu, świadczące o istnieniu południkowego szlaku komunikacyjnego przez Przełęcz Dukielską. W początkach naszej ery region znalazł się w orbicie wpływów kultury rzymskiej. W kilku miejscowościach znaleziono monety z czasów rzymskich.

W okresie wczesnośredniowiecznym powstały w okolicy Dukli wielkie grody, stanowiące prawdopodobnie nie tylko punkty obronne, lecz także osady rolnicze. W X–XI w. szlak komunikacyjny przez Przełęcz Dukielską miał duże znaczenie gospodarcze i polityczne. Powolne zasiedlenie tego regionu postępowało z dwóch kierunków: od wschodu na zachód posuwało się osadnictwo ruskie, od zachodu zaś – dążące na wschód osadnictwo małopolskie. Istotną przeszkodę w gospodarczym rozwoju tych terenów stanowiły trzynastowieczne najazdy tatarskie, pustoszące osady i uwożące w jasyr ich mieszkańców. Remedium na te przeciwności stała się w XIII stuleciu konsekwentna akcja osadnicza, jaką na darowanych sobie terenach prowadziły klasztory (Cystersi z Koprzywnicy i Benedyktyni z Tyńca pod Krakowem). Początkowo, w wieku XII, osady zakładane były na tzw. prawie polskim, od XIII/XIV wieku na prawie niemieckim. Oprócz osadniczych inicjatyw klasztornych, istotną rolę grały w tamtym czasie książęce i królewskie nadania na rzecz rycerstwa (np. ród Bogoriów), którymi tą drogą umacniano tereny pogranicza z Rusią. Zbrojne przyłączenie do Korony księstwa halicko-włodzimierskie w 1340 roku przez króla Kazimierza III Wielki doprowadziło do znacznego rozwoju osadnictwa w regionie krośnieńskim. W czasach kazimierzowskich doszło do lokacji kilku pierwszych w tych stronach organizmów miejskich, w tym królewskiego Krosna (ok. 1348), a także Jasła (1365), Jaślisk (1365), Frysztaka (1366), Brzozowa (1366), Rymanowa (1376) czy Dukli (1380). Czternastowieczny boom osadniczy w okolicach Krosna, przyczynił się do sprowadzenia na te ziemie osadników ze Śląska, okolic Wrocławia, z Saksonii a nawet Walonii i Flandrii. Osadnicy ci przynieśli ze swoich dalekich krajów określone nawyki cywilizacyjne, wysoką kulturę rolną i hodowlaną, nieznane na miejscu umiejętności rzemieślnicze, nierzadko umiejętność pisania i czytania. Osadnictwo polskie wciskało się i w karpackie doliny, gdzie XV/XVI pojawili się też Wołosi, pociągając za sobą ruską ludność rolniczą. Wkrótce pusty dotąd Beskid Niski zapełnił się rozwijającymi się powoli wsiami lokowanymi na prawie wołoskim.

Ostatni etap rozwoju osadnictwa (XVII w.) wyznaczają osady przemysłowe, głównie związane z hutami szkła, działającymi do pierwszej połowy XIX w. Niektóre osady stały się następnie wsiami rolniczymi.

Wiek XVII przyniósł także wiele strat – zniszczenia dokonane przez lisowczyków 1619 r., najazd tatarski w 1624 r., „potop" szwedzki w 1657 r., napady opryszków zza Karpat, najazdy wojsk rosyjskich w 1770 r.

Postępujący mimo to rozwój wsi w wieku XVIII, a przede wszystkim przemiany w stuleciu XIX, kiedy to m.in. zniesiono pańszczyznę (1848), przyczyniły się walnie do rozwoju lokalnych kultur ludowych, wzrostu poczucia przynależności grupowej, wykształcenia się wzorów budownictwa regionalnego, odświętnego stroju czy elementów folkloru słownego i muzycznego.

W drugiej połowie stulecia w okolicy Dukli rozwinął się przemysł naftowy. Pierwsze poszukiwania prowadzili w 1854 r. w rejonie Bóbrki Ignacy Łukasiewicz i Tytus Trzecieski. W 1868 r. powstała kopalnia w Ropiance, nieco później w Rogach i Równem.

W czasie I wojny światowej okolice Dukli stały się areną walk prowadzonych przez wojska austro-węgierskie w obronie linii Karpat, którą usiłowali sforsować Rosjanie. Po krwawych bojach pozostały liczne cmentarze wojskowe, dziś przeważnie zrównane z ziemią i trudne do odnalezienia.

Okres międzywojenny to czas szybkiego rozwoju uzdrowisk w Iwoniczu i Rymanowie.

Rozwój osadnictwa został zahamowany przez II wojnę światową, podczas której zniszczonych zostało wiele miejscowości, okupant doprowadził do eksterminację ludności żydowskiej z Rymanowa, Dukli, Jaślisk i Nowego Żmigrodu, a walki o Przełęcz Dukielską w 1944 r. doprowadziły do zrównania z ziemią okolicznych wsi.

Po wojnie rozpoczęły się przesiedlenia ludności łemkowskiej. W okresie 1945-46 była to tzw. „repatriacja" na Ukrainę, formalnie dobrowolna, lecz nieobywająca się bez różnego rodzaju nacisków. W 1947 r. pozostałą jeszcze ludność łemkowską przesiedlono przymusowo w ramach akcji „Wisła" na Ziemie Odzyskane, a w opuszczonych wsiach osiedlili się Polacy. W latach 1956-58 około 100 Łemków zdecydowało się wrócić do swej małej ojczyzny, głównie do Polan (27), Tylawy (31), Zyndranowej (29) i Barwinka (10).